Wnioski

Ze zbadanych ormiańskich źródeł historycznych z V wieku oraz źródeł z wieków XVII-XIX, dotyczące Kaukazu, uzyskano informacje o sposobie wychowywania dzieci, stosowanego w starożytnej Armenii. Stare źródła ormiańskie uzupełniaj się nadzwyczaj ściśle z nowszymi źródłami.
Oczywiście, można by wyciągnąć wnioski o ormiańskim dajekut’iun, opierając się jedynie na materiale znalezionym w dziełach historycznych Agat’angeghosa, P’awstosa Buzanda i Ghazara P’arpec’iego. Z ich kronik o Armenii w IV i V wieku wynika jasno, że dajekut’iun odgrywał podwójną funkcję: 1) miał zachować fizyczną egzystencję rodu w niebezpiecznych i niepewnych czasach, oraz 2) miał cementować i umacniać stosunki między rodami książęcymi w okresach relatywnego pokoju. Chociaż ormiańscy autorzy z V wieku używają też terminu dajék w znaczeniu niańki, czy matki, obraz instytucji dajekut’iun, jaki nam przekazują, dotyczy tylko mężczyzn: adoptujący książę nazywany jest dajekiem, a jego wychowankiem jest chłopiec innego rodu książęcego. Natomiast nowsze źródła podkreślają ważną rolę kobiety zarówno w adopcji jak i w wychowywaniu dzieci oraz adopcji dorosłych osób. Różnice między ujęciem w źródłach nowszych, a ujęciem w klasycznych źródłach ormiańskich sugerują, że opis ormiańskiego dajekut’iunu mógł być zaciemniony przez samą naturęźródeł. Obecność kobiet w dajekut’iun znajdujemy nie u literackich historyków V wieku, lecz w ormiańskiej literaturze epickiej i opowiadaniach ludowych. Podobnie jak nowsze źródła oświetlają niejasne aspekty starożytnych źródeł, tak i ormiańskie źródła z V wieku uzupełniają nowsze źródła w sprawach dotyczących genezy i funkcji instytucji dajeków i atałyków. Grigolia opisał pokrewieństwo mleczne, jako, formę fikcyjnego pokrewieństwa, polegającą na adopcji jednej osoby dorosłej przez inną, albo przez grupę społeczną tzn. rodzinę, społeczność, klan lub całe plemię […]” I dalej Grigolia pisze: „zwyczaj ten stwarzał ekonomiczne, socjalnopolityczne i psychologiczne zależności między osobami, rodzinami i społecznościami, stwarzając w ten sposób reguły solidarności i jedności niezbędne do przetrwania tych grup społecznych”63. Oba te stwierdzenia są równie słuszne dla Armenii z IV i V wieku, jak i dla Kaukazu w wiekach XVII-XIX.

Ormiańskie źródła z V wieku opisują pewien element nieobecny w źródłach z XIX wieku. Europejscy podróżnicy i etnografowie XIX wieku, którzy opisywali instytucję atałyków, określali ją nade wszystko, jako instytucję socjalną, dotyczącą rygorystycznego wychowywania dzieci. Przybrani rodzice rekrutowali się z klas stojących ekonomicznie niżej niż ich wychowankowie. Z tego względu nie jest rzeczą dziwną, że sprawozdania z wieku XVII-XIX mówią o ścisłej egzogamii między rodziną adoptującą, a rodziną dziecka . Klasyczne źródła ormiańskie natomiast nie pozostawiają wątpliwości, że ochrona fizycznej egzystencji rodu była sprawą najwyższej ważności w nawiązywaniu stosunków dajekut’iun. Nie unikano bynajmniej związków małżeńskich z rodziną adoptującą. W Armenii w wieku IV i V takie małżeńskie koligacje były zwykłym i pożądanym wynikiem dajekut’iun, który był praktykowany między rodami o porównywalnym statusie.

Wiek XIX był ostatnim, w którym istniała jeszcze instytucja atałyków na Kaukazie. Praktykę tę zniosły zmiany socjalne i polityczne XX wieku i rozpad rodu na poszczególne rodziny. Zatem XIX wiek jest okresem terminalnym, poza który pokrewieństwo mleczne nie przetrwało.

Jest rzeczą pewną, że wzmianki z V wieku o dajekut’iun ormiańskim w IV wieku są najwcześniejszymi zapisami o istnieniu tego zwyczaju na Kaukazie. Jednak, jak już zaznaczyliśmy wyżej, Ormianie zaczęli pisać po ormiańsku dopiero od początku V wieku. Dajekut’iun mógł być składnikiem życia na Wyżynie Armeńskiej na wiele wieków przed naszą erą. Takie jest ogólne przypuszczenie uczonych i takim było chyba przekonanie pisarza z IX wieku epika Mowsesa Chorenac’iego. Chorenac’i przesuwał początki dajekut’iun daleko, do prehistorii Armenii – do czasów legendarnych królów Wagharsza i Jerwanda. Biorąc pod uwagę i że w starożytnej Armenii istniał kult bogini płodności Anahit (opiekunka kobiet w ciąży i małych dzieci , nie można wykluczyć, że dajekut’iun ze specyficznymi rolami zarówno dla kobiet jak i mężczyzn był praktykowany wśród Ormian na długo przed czasem, kiedy źródła z V wieku zostały spisane.

Maciej Bohosiewicz