Na terytorium współczesnego Azerbejdżanu skupia się jedna z najbardziej licznych diaspor żydowskich na Kaukazie: Górscy Żydzi, Żydzi Aszkienazi i Żydzi Gruzińscy. Najstarszą z nich jest wspólnota Górskich Żydów, która według większości historyków pojawiła się tu w VI wieku. Uważa się, że historia Żydów Azerbejdżanu (Górskich) jest integralną częścią wspólnej historii narodu żydowskiego. Szybki rozwój w połowie XIX wieku przemysłu naftowego w Baku (stolica Azerbejdżanu) odegrał kluczową rolę w napływie przedstawicieli różnych narodowości, w tym Żydów. Głównie była to inteligencja: inżynierowie, nauczyciele, lekarze, prawnicy.
Pomimo faktu, że Żydzi od wieków żyli w bliskim kontakcie z ludnością Azerbejdżanu, to zachowali swój język, tradycje, obyczaje, styl życia i są bardziej ortodoksyjni niż powiedzmy, ich zachodni rodacy. Kubański rejon Azerbejdżanu – jedno z najbardziej malowniczych miejsc w kraju – znajduje się w północno-wschodniej części kraju. Niektórzy mylą nazwę tego rejonu z wyspiarskim państwem Kuba w Ameryce Środkowej na Morzu Karaibskim. Opowieść o azerbejdżańskim rejonie odkrywa historię tej narodowości, która zamieszkiwała obszar Kuby od dawnych lat. Istnieje tu wieś Krasnaja Słoboda (rodzaj osadzenia), związana z długą historią Górskich Żydów, którzy wnieśli wielki wkład w rozwój tego obszaru. Miejscowość Krasnaja Słoboda jest jedynym miejscem zwartego zamieszkania Żydów (ok. 4000 osób) w przestrzeni postradzieckiej. Wielu uczonych nazywa ten fakt zjawiskiem we współczesnym życiu.
Historia Słobody rozpoczyna się w 1722 r, kiedy Żydzi otrzymali prawo do osiedlania się w tym miejscu. W 1758 r., po śmierci Husajna Ali Chana, rząd kubańskiego chanatu, który był wówczas częścią Rosji, przeszedł w ręce jego syna, Fatali Khana. Kuba została twierdzą o strategicznym znaczeniu i często była nazywana „Gala”, co oznacza po prostu „forteca”. Dzielnica żydowska znajdowała się na skrzyżowaniu szlaków karawan i miała ważne znaczenie. Znaczne skupisko Żydów pojawiło się tu po tym, jak Kubański Chan obiecał starszyźnie żydowskiej i przywódcom religijnym różnego rodzaju pomoc. Synagogi są najważniejszym elementem życia społecznego Górskich Żydów. Najwcześniejsza wzmianka o synagogach pojawiła się na początku XVIII wieku, ale do czasów współczesnych przetrwały tylko te, które wybudowano znacznie później (Patrz: 1).
W architektonicznym planowaniu synagogi Górskich Żydów w dużej mierze podobne są do architektury meczetów tego regionu, w którym zamieszkuje dana społeczność. Nic dziwnego, że Górscy Żydzi nazywają synagogę słowem „nimaz”, to jest w istocie termin muzułmański. Ciekawą cechą synagog Krasnoj Słobody jest to, że znamy imię i nazwisko architekta – jest nim Hillel Chaim, który się urodził w tej wsi. W Słobodzie znajdują się też zaprojektowane przez niego domy. Na fasadzie każdej synagogi wyłożone są cegłą wielkie hebrajskie litery, które oznaczają imię i nazwisko rodowe budowlańca. Ten oryginalny autograf jest niemal wyłączną ozdobą raczej skromnych fasad synagog. Synagogi Górskich Żydów mają osobliwe naczynia rytualne. Górscy Żydzi jak Żydzi Aszkenazyjscy i Żydzi Gruzińscy w przeciwieństwie do innej persko-języcznej społeczności, otulają Torę powłoką tekstylną i czytają ją przy stole, stojącym na tzw. Tewie (i).
W przeszłości głównym zajęciem Górskich Żydów było rolnictwo: zajmowali się ogrodnictwem, uprawiali winorośle, marzannę do produkcji barwników naturalnych, tytoń, połowami na morzu Kaspijskim i zatrudniali się jako pracownicy sezonowi w okolicznych wioskach. Wśród ich tradycyjnych rzemiosł należy wymienić garbarnie skór. Górscy Żydzi zajmowali się także handlem, wśród nich byli bogaci kupcy, którzy handlowali dywanami.
Górski Żyd zawsze pozostawał typowym kaukaskim góralem włączonym do złożonego kontekstu stosunków międzyplemiennych i międzyludzkich, takich jak współbraterstwo, wendeta itp., kontrolowane przez „adat” (tradycja i zasady postępowania), czyli prawo zwyczajowe. Etnografowie wielokrotnie podkreślali dobre stosunki pomiędzy Górskimi Żydami i muzułmańskimi góralami.
W 1888 r. Ilja Anisimow (ii) opublikował bardzo ciekawe i być może unikalne badania etnograficzne z zakresu życia Górskich Żydów. Na łamach tej książki I. Anisimow starannie przeprowadził analizę odmienności przekonań religijnych Żydów Aszkenazyjskich i Żydów Górskich. Dodatkowo, wskazując na bliskość języka Górsich Żydów i języka kaukaskich Persów (Tatów), doszedł do wniosku, że Górscy Żydzi są potomkami plemienia irańskiego Tatów, którzy przyjęli judaizm w Iranie, a później przenieśli się na Wschód Kaukazu. Język współczesnych Żydów Górskich (w literaturze nazywa się żydowsko-tatski, górsko-żydowski lub tatski) według swojego pochodzenia jest średnio-perskim, czyli językiem perskim od czasów dynastii Sasanidów.
Niedawno w Instytucie Rękopisów Azerbejdżanu dokonano sensacyjnego odkrycia – odnalazł się rękopis poematu Nizami (iii), napisanego alfabetem hebrajskim. Inny taki sam rękopis zawiera żydowskie ballady – różne historie o tematyce biblijnej. Wyjątkowość rękopisów polega na tym, że pomimo faktu, że są one napisane alfabetem hebrajskim, język dzieła – to język Perski. To dlatego, że manuskrypt został napisany przez Górskich Żydów (Tatów), których językiem literackim jeszcze do XIX wieku był język perski. Rozbieżność między językiem poematu a alfabetem, wprowadzała w błąd niektórych azerbejdżańskich uczonych i zagranicznych czytelników. Ale pewnego razu Instytut Rękopisów w Baku odwiedził obywatel Izraela, który nie mógł odczytać tekstu z powodu tego, że „tekst rękopisu jest napisany w języku niezrozumiałym, czyli przez nieznany dla niego alfabet”. Jest to częściowo zrozumiałe, gdyż perski tekst napisany hebrajskim alfabetem, może powodować zamieszanie u amatorów (Patrz: 3).
Społeczność żydowska Azerbejdżanu prawie nigdy nie spotkała się z antysemityzmem. Wielu jej członków aktywnie uczestniczyło w politycznym, gospodarczym i kulturalnym życiu republiki. Do tej pory w Baku można napotkać tablice pamiątkowe na budynkach, gdzie mieszkali wybitni przedstwawiciele żydowskiej narodowości, tacy jak: fizyk, laureat nagrody Nobla Lew Landau, wybitny lekarz Salomon Guzman, narodowy bohater Azerbejdżanu Albert Agarunow (iv) i inni. Warto też wymienić utalentowanych muzyków urodzonych w Baku: wybitny wiolonczelista i dyrygent Mścisław Rostropowicz i kompozytor Leonid Weinstein.
Hijran Aliyeva
Literatura: 1) Gorski J., Górski żydzi. Historia, etnografia, kultura, http://www.aksakal.info/news-mountain-jews/11846-istoriya-i-arhitektura-gorsko-evreyskih-sinagog.html 2) Ibrachimow-Sznejder M., gazeta „Aziz”, Baku 11.1996. 3) Alekperow F., Zabytyje pismena drewniego Azerbajdzana, gazeta „Zerkalo”, Baku 22.04.2004. 4) http://gorskie.ru/commune/ob-az.htm
(i)Tewa – arka uratowała najpierw całą ludzkość przed zagładą, następnie zaś uratowała Moszego, męża którego powoła Bóg by wyprowadził Izrael z Egiptu miejsca udręki, zniewolenia i wyobcowania. Patrż: Tewa – arka słowa, http://www.dekalog.pl/jbpwroclaw/guppy/articles.php?lng=pl&pg=124 I.
(ii) Anisimow (1862-1928) był pierwszym górskim Żydem, który otrzymał wyższe wykształcenie w szkołach rosyjskich.
(iii) Nizami Gandżawi, poeta, pochodzący z miasta Gandża (w zachodniej części dzisiejszego Azerbejdżanu), tworzył w językach perskim i tureckim.
(iv) A. Agarunow zginął 8 maja 1992 r. w czasie walk o Szuszę (miasto w samozwańczej republice Górski Karabach).
